„Филозофите го имаат интерпретирано светот на различни начини, но целта е да го промениме“ – Карл Маркс

„Ако гласањето можеше да промени нешто, ќе беше нелегално“ – Ема Голдман

Ризикувам да делувам многу претенциозно со тоа што одлучив овој текст да го почнам не со еден, туку со два познати цитати! Сепак, суштината на тоа што следува, на тоа што ме инспирираше, може да се извлече од овие проникливи мисли. Иако Маркс зборува за филозофскиот дискурс, а Голдман за политичкиот, двајцата зборуваат за целта и функцијата на слободата на изразувањето во контекстот на менувањето на општеството. Слободното изразување се стекнува со статус на граѓанско и човеково право токму врз основа на претпоставката дека оваа слобода е клучна за обликување на општеството преку демократски механизми. 

Но од цитатот на Маркс можеме да заклучиме дека слободата на изразување сама по себе не води до промена на светот,  исто како што не секоја филозофска теорија дава насоки за промена на светот. Од цитатот на Голдман пак можеме да разбереме дека перцепцијата за моќта на нашето слободно изразување не секогаш се поклопува со реалноста. 

Поткрепа за скепсата на Голдман за илузорната моќ на гласањето во нејзиниот историски контекст, САД во раниот 20ти век, можеме да најдеме и денес. На пример, ова истражување од универзитетот Принстон за ефективноста на гласањето во САД за обликување на државните политики го содржи следниот поразителен заклучок: „Кога ќе се земат во предвид преференците на економските елити и позициите на организираните интересни групи, делува дека преференците на просечниот Американец имаат статистички незначително влијание врз јавните политики“. Истовремено, демократијата и слободата на изразување се сметаат за фундаментални вредности на американското општество, а САД одржува релативно висок ранг во различните индекси за медиумска слобода и слобода на изразување. 

САД е само еден добро истражен пример за предизвици со кои се соочуваат повеќето либерални демократии, вклучувајќи ја и Македонија. Гласачкиот одзив на првите парламентарни избори во Македонија во 1990 изнесувал 84%, наспроти само 66% во 2016 и 51% во 2020 година. Надолниот тренд во излезноста на изборите е производ на повеќе фактори, но клучен меѓу нив е растечката перцепција на гласачите дека нивните гласови немаат вредност, т.е. дека гласањето не ги произведува посакуваните општествени промени.

Ако гласањето е меѓу главните формализирани форми на слободното изразување во функција на демократијата, мораме да се запрашаме зошто слободата на изразување често не е доволна за демократски да го промениме општеството? Зошто теоријата за улогата на слободното изразување и перцепцијата за нејзината моќ во демократските општества не секогаш се поклопува со праксата? 

Краткиот одговор е дека кога слободата на изразување ги носи граѓаните во судир со доминантните структури на моќ, структурите на моќ често реагираат со нејзино ограничување. Некогаш ограничувањата се очигледно, како преку владиното цензурирање на медиумски содржини или јавното казнување на поединци за форми на изразување кои се неприфатливи за власта. Некогаш се помалку очигледни, како манипулирање на јавниот дискурс во полза на структурите на моќ преку тајно влијаење врз агендата на медиумите или преку манипулирање на границите на изборните единици за да се намали моќта на одредени групи на граѓани.

Живееме во ера во која структурите на моќ, особено во либералните демократии, често го издигнуваат слободното изразување на пиедестал во јавност, додека зад затворени врати напорно работат да го ограничат во рамка која нема да овозможи вистински предизвик на постоечката структура на моќ. Ослободувањето на граѓаните од оваа рамка претставува посебен предизвик затоа што таа е често невидлива. Кога се соочуваме со отворена медиумска цензура, често знаеме точно што ги плаши центрите на моќ и со тоа рамката на „дозволен дискурс“ е јасна. Но кога медиумите се автоцензурираат под притисок на непровидни сопственички структури и одредени теми од јавен интерес никогаш не добиваат место на нивната агенда, често не сме ни свесни дека рамката постои.

Но што да се прави, знаејќи го сето ова? Земајќи ги сите овие пречки во предвид, како еден совесен граѓанин може да ја искористи слободата на изразување која ја поседува за да влијае врз своето општество?

Првиот чекор е издигнувањето на нашата перцепција за границите на слободното изразување во нашето општество. Како граѓани, наша одговорност е да станеме свесни за точно каде, како и зошто нашата слобода на изразување е ограничена. Кои се табу темите за центрите на моќ? Каде најчесто интересите на јавноста се судираат со интересите на елитите? За ослободување од прангите врз нашето слободно изразување, неопходно е да сме свесни за нивното постоење.

Вториот чекор е да не се задоволуваме само со постоењето на одредено ниво на слободно изразување, туку максимално да ја користиме таа слобода и да инсистираме на нејзиното зголемување во полза на јавниот интерес. Вистинската демократија носи придобивки само со активно граѓанско учество, а истото важи и за слободата на изразување како нејзина основа. Ова особено важи за формите на слободно изразување кои бараат поголем ангажман, како одредени формални демократски процеси (пр. учество во седници на општински совет), но и формите на изразување кои со кои структурите на моќ имаат нелагоден однос (пр. бојкоти, протести, штрајкови и граѓанска непослушност).

Третиот чекор е наједноставен но и најтежок за исполнување – фокус и истрајност во реализацијата на нашето слободно изразување. Факт е дека процесот на одржливо менување на општеството е долг и макотрпен, особено кога се прави по мирен и демократски пат и се коси со интересите на воспоставените политички и економски елити или со длабоко вкоренети верувања во одреден историски момент. 

Ако ја земеме за пример транзицијата на Европа од континент доминиран од монархии во континент доминиран од либерални демократии каде што сите возрасни граѓани имаат право на глас, зборуваме за патешествие од неколку векови. Во 16тиот век се јавуваат првите примери на благородничка демократија, т.е. правото на благородниците да одлучуваат кој ќе владее како крал преку гласање. Англискиот нацрт-законот за права од 1689 со кој се зајакнува владеењето на долниот дом на парламентот (House of Commons) и се поставува слободата на говор како право доаѓа повеќе од век подоцна. Повеќе од пола век подоцна, за прв пат во Европа жените добиваат право на глас во рамките на краткотрајната Корзиканска република, основана во 1755 на принципите на Просветителство. При крајот на Француската револуција и 18тиот век, за прв пад се воведува универзално право на глас за сите возрасни мажи во Франција. Жените во Франција успеваат да се изборат за истото право дури по крајот на Втората светска војна, цели два века подоцна!

Поуката која треба да ја извлечеме од историјата на општествените трансформации е дека тие бараат многу труд, жртва и време. Некогаш е неопходно да се променат цели генерации за да ги достигнеме посакуваните промени. Слободата на изразување ни ја дава моќта да ги забрзаме овие процеси, но само ако вешто и упорно ја користиме како алатка за унапредување на јавните интереси. На тој начин слободното изразување е како мускул – се зајакнува со редовно користење, особено кога се соочува со голем отпор. 

Не е доволно да ја земеме слободата на изразување здраво за готово. Таа не е бинарна состојба, нешто што или го имаме или го немаме. Слободата на изразување е скала по која мораме да продолжиме да се искачуваме за да го отклучиме нејзиниот целосен потенцијал како алатка за критичко, мирно и демократско обликување на општеството. Но и овој напредок не е загарантиран. Историјата е полна со примери на слободи кои биле освоени за подоцна да бидат изгубени. Тоа се случува и денес. Како што нашите предци се избориле за правата и слободите кои ги уживаме денес, и ние имаме одговорност да продолжиме да се бориме за унапредување на тие права и слободи. Борбата за поправедно и похумано општество останува на нас!

 

“Filozofët e kanë interpretuar botën në mënyra të ndryshme, por qëllimi është ta ndryshojmë atë” – Karl Marks

“Nëse votimi mund të ndryshonte diçka, do të ishte e paligjshme” – Ema Goldman

Rrezikoj të veproj tepër pretencioze duke vendosur që këtë tekst ta filloj jo me një, por me dy citate të njohura! Sidoqoftë, thelbi i asaj që vijon, i asaj që më frymëzoi, mund të nxirret nga këto mendime depërtuese. Megjithëse, Marksi flet mbi diskursin filozofik, ndërsa Goldmani mbi diskursin politik, të dy flasin për qëllimin dhe funksionin e lirisë së të shprehurit në kontekstin e ndryshimit të shoqërisë. Shprehja e lirë fitohet me statusin e së drejtës civile dhe të njeriut pikërisht mbi bazën e supozimit se kjo liri është thelbësore për formësimin e shoqërisë përmes mekanizmave demokratike. 

Por, nga citati i Marksit mund të konkludojmë se liria e të shprehurit nuk çon vetvetiu në ndryshimin e botës, ashtu si jo çdo teori filozofike jep udhëzime për ndryshimin e botës. Nga citati i Goldmanit mund të kuptojmë se perceptimi i fuqisë së shprehjes sonë të lirë nuk përkon gjithmonë me realitetin. 

Mbështetja për skepticizmin e Goldmanit rreth fuqisë iluzore të votimit në kontekstin e saj historik, SHBA-ja në fillim të shekullit të 20-të, mund të gjendet akoma edhe sot. Për shembull, ky hulumtim nga Universiteti Prinston mbi efektivitetin e votimit në SHBA në formësimin e politikave shtetërore e përmban konkluzionin humbës si vijon: “Kur do të merren parasysh preferencat e elitave ekonomike dhe pozicionet e grupeve të organizuara të interesit, duket se preferencat e amerikanit mesatar kanë ndikim të parëndësishëm statistikisht mbi politikat publike.” Në të njëjtën kohë, demokracia dhe liria e të shprehurit konsiderohen vlera fondamentale të shoqërisë amerikane dhe SHBA-ja mban rang relativisht të lartë në indekset e ndryshme të lirisë së medieve dhe lirisë së të shprehurit.  

SHBA-ja është vetëm një shembull i mirë i hulumtuar i sfidave me të cilat përballen shumica e demokracive liberale, duke e përfshirë edhe Maqedoninë. Jehona e votuesve në zgjedhjet e para parlamentare në Maqedoni në vitin 1990 ishte 84%, përkundër vetëm 66% në vitin 2016 dhe 51% në vitin 2020. Trendi në rënie i daljes në zgjedhje është produkt i disa faktorëve, por thelbësor midis tyre është perceptimi në rritje i votuesve se votat e tyre nuk kanë vlerë, respektivisht se votimi nuk i prodhon ndryshimet e dëshiruara shoqërore.

Nëse votimi është ndër format kryesore të formalizuara të shprehjes së lirë në funksion të demokracisë, duhet të pyesim veten pse liria e të shprehurit shpesh nuk është e mjaftueshme për të ndryshuar në mënyrë demokratike shoqërinë? Pse teoria e rolit të shprehjes së lirë dhe perceptimi i fuqisë së saj në shoqëritë demokratike nuk përkon gjithmonë me praktikën? 

Përgjigjja e shkurtër është se kur liria e të shprehurit i sjellë qytetarët në konflikt me strukturat dominuese të pushtetit, strukturat e pushtetit shpesh reagojnë duke e kufizuar atë. Ndonjëherë kufizimet janë të dukshme, si përmes censurimit qeveritar të përmbajtjeve mediatike ose ndëshkimit publik të individëve për format e të shprehurit që janë të papranueshme nga qeveria. Ndonjëherë janë më pak të dukshme, të tilla si manipulimi i diskursit publik në favor të strukturave të pushtetit përmes ndikimit të fshehtë mbi agjendën e medieve ose përmes manipulimit të kufijve të njësive zgjedhore për t’u zvogëluar fuqia e grupeve të caktuara të qytetarëve.

Jetojmë në epokën në të cilën strukturat e pushtetit, veçanërisht në demokracitë liberale, shpesh e ngrenë shprehjen e lirë të piedestalit në publik, ndërsa pas dyerve të mbyllura punojnë shumë për ta kufizuar në kornizën që nuk do t’i mundësojë sfidë të vërtetë strukturës ekzistuese të pushtetit. Lirimi i qytetarëve nga kjo kornizë është sfidë e veçantë sepse shpesh është e padukshme. Kur përballemi me censurë të hapur mediatike, shpesh e dimë saktësisht se çfarë i frikëson qendrat e pushtetit dhe me të korniza e “diskursit të lejueshëm” është e qartë. Por, kur mediet vetë-censurohen nën presionin e strukturave të paqarta të pronësisë dhe temave të caktuara me interes publik nuk marrin kurrë një vend në agjendën e tyre, shpesh nuk jemi as të vetëdijshëm se korniza ekziston.

Por, çfarë të bëjmë, duke e ditur gjithë këtë? Duke i marrë parasysh të gjitha këto pengesa, si mundet që një qytetar i ndërgjegjshëm të përdorë lirinë e të shprehurit që e zotëron për të ndikuar në shoqërinë e tij?

Hapi i parë është ngritja e perceptimit tonë për kufijtë e shprehjes së lirë në shoqërinë tonë. Si qytetarë, është përgjegjësia jonë që të bëhemi të vetëdijshëm se ku, si dhe pse kufizohet liria jonë e të shprehurit. Cilat janë temat tabu për qendrat e pushtetit? Ku përplasen më shpesh interesat e publikut me interesat e elitave? Për t’u çliruar nga prangat e shprehjes sonë të lirë, është e domosdoshme të jemi të vetëdijshëm për ekzistencën e tyre.

Hapi i dytë është të mos jemi të kënaqur vetëm me ekzistencën e nivelit të caktuar të shprehjes së lirë, por të përdorim atë liri në maksimum dhe të insistojmë për rritjen e saj në favor të interesit publik. Demokracia e vërtetë përfiton vetëm përmes pjesëmarrjes aktive qytetare dhe e njëjta gjë vlen edhe për lirinë e të shprehurit si bazë e saj. Kjo është veçanërisht e vlefshme për format e shprehjes së lirë që kërkojnë angazhim më të madh, të tilla si proceset e caktuara formale demokratike (p.sh. pjesëmarrja në mbledhjet e këshillit komunal), por edhe format e shprehjes me të cilat strukturat e pushtetit kanë marrëdhënie të pakëndshme (p.sh. bojkotet, protestat, grevat dhe padëgjueshmëria civile).

Hapi i tretë është më i thjeshti, por edhe më i vështiri për t’u përmbushur – përqendrimi dhe këmbëngulja në realizimin e shprehjes sonë të lirë. Fakti është se procesi i ndryshimit të qëndrueshëm të shoqërisë është i gjatë dhe i mundimshëm, veçanërisht kur bëhet në mënyrë paqësore dhe demokratike dhe bie ndesh me interesat e elitave të vendosura politike dhe ekonomike ose besimeve të rrënjosura thellë në një moment të caktuar historik. 

Nëse e marrim për shembull tranzicionin e Evropës nga një kontinent i dominuar nga monarkitë në një kontinent të dominuar nga demokracitë liberale ku të gjithë qytetarët e rritur kanë të drejtë vote, po flasim për një udhëtim prej disa shekujsh. Në shekullin e 16-të paraqiten shembujt e parë të demokracisë fisnike, respektivisht e drejta e fisnikëve për të vendosur se kush do të qeverisë si mbret nëpërmjet votimit. Draft-ligji për të drejtat i Anglisë i vitit 1689 me të cilin përforcohet sundimi i Dhomës së Ulët të Parlamentit (House of Commons) dhe vendoset liria e fjalës si e drejtë që vjen më shumë se një shekull më vonë. Më shumë se gjysmë shekulli më vonë, për herë të parë në Evropë, femrat marrin të drejtën e votës në kuadër të Republikës afatshkurtër të Korsikës, të themeluar në vitin 1755 mbi parimet e Iluminizmit. Në fund të Revolucionit Francez dhe shekullit të 18-të, për herë të parë futet votimi universal për të gjithë meshkujt e rritur në Francë. Femrat në Francë arritën të luftonin për të njëjtën të drejtë vetëm pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, dy shekuj më vonë! 

Mësimi që duhet të nxirret nga historia e transformimeve shoqërore është se ato kërkojnë shumë përpjekje, sakrifica dhe kohë. Ndonjëherë është e domosdoshme të ndryshohen breza të tërë në mënyrë që të arrihen ndryshimet e dëshiruara. Liria e të shprehurit na jep fuqinë për t’i përshpejtuar këto procese, por vetëm nëse e përdorim me shkathtësi dhe këmbëngulje si mjet për t’i avancuar interesat publike. Në atë mënyrë shprehja e lirë është si muskul – forcohet me përdorim të rregullt, veçanërisht kur përballet me rezistencë të madhe. 

Nuk mjafton të merret liria e të shprehurit si supozim. Ajo nuk është gjendje binare, diçka që ose e kemi ose nuk e kemi. Liria e të shprehurit është shkallë që duhet të vazhdojmë të ngjitemi për të zhbllokuar potencialin e saj të plotë si mjet për formësimin kritik, paqësor dhe demokratik të shoqërisë. Por, edhe ky progres nuk është i garantuar. Historia është plot me shembuj të lirive që u pushtuan që më vonë u humbën. Kjo ndodhë edhe sot. Ashtu si paraardhësit tanë luftuan për të drejtat dhe liritë që ne i gëzojmë sot, ashtu edhe ne kemi përgjegjësinë të vazhdojmë të luftojmë për t’i avancuar ato të drejta dhe liri. Lufta për një shoqëri më të drejtë dhe më humane na mbetet neve!