Правото на слобода на изразување се јавува во првата генерација на човекови права и како такво е есенцијално во процесот на остварување на останатите права загарантирани во современото демократско општество. Секој поединец во современите системи може да го изрази своето мислење, да прими и да пренесе информации, но, исто така неопходно е да се постават и соодветни ограничувања за да се избегне радикализација на ова право и негово трансформирање во потполно спротивна појава. 

Ова право е една од основните гаранции за толерантно, плуралистичко и отворено општество.  Истото е загарантирано со меѓународни правни акти како Универзалната декларација за човековите права, Меѓународниот пакт за граѓанските и политичките права, Европската конвенција за заштита на човековите права и други акти. 

Во ЕУ слободата на изразување претставува темелно право на секој човек. За нас е особено значајна Европската конвенција за човековите права бидејќи предвидува судски механизам за заштита на правата. Во однос на поимното значење на слободата на изразување суштествен е членот 10 од Конвенцијата во кој се заштитува слободата на мислење, но се дефинираат и условите за нејзино ограничување.

Слободата на изразување во теоријата се разгледува како спој од повеќе права, а таков пристап зазема и Уставот на РСМ. Имено, анализирајќи го член 16 од Уставот можат да се забележат гаранции кои се однесуваат како на слободата на изразување на поединецот, така и гаранции на слободата на јавно информирање и медиумите. Гаранциите кои се однесуваат на поединецот пред се, се правото на мисла, совест и убедување, правото на говор и јавен настап, слободен пристап кон информациите, слободата на примање и пренесување на информации, правото на одговор и исправка во средствата за јавно информирање, како и забраната за цензура. 

Основната замисла на слободата на изразување е да се обезбеди плурализам и размена на идеи и на тој начин да се остварат основните демократски вредности. Оттаму, од иманентно значење е поставување на соодветни ограничувања за да се спречи нејзина злоупотреба.

Бидејќи Уставот начелно го уредува ова право, подетално е разработено во соодветни законски прописи. Во таа насока, во Законот за високото образование правото на слободно изразување во главно е изразено преку правото на слободно искажување на мислење и ставови во текот на наставата и другите активности на високообразовната установа и правото на изјаснување на квалитетот (оценување) на наставата и наставниците. 

Ова подразбира дека студентите во текот на предавањата имаат право слободно да го изразат своето мислење, а на тој начин се разменуваат идеи  и се афирмира академската слобода која опфаќа слобода на изразување, негување и поттикнување на критичка мисла и свест кај членовите на академската заедница. Меѓутоа, екстензивното толкување на ова право многу лесно може да доведе до негова злоупотреба, па затоа треба да се постават и соодветни ограничувања, односно да се подигне свеста до степен да се распознава што подразбира правото на слободно изразување и кога истото е пречекорено.

Студентите имаат право на изјаснување за квалитетот на наставата и наставниците. Тоа може да биде сторено преку различни облици како што се анкети, евалуации и слично. Но, и тука може да се согледа дека многу лесно може да дојде до загрозување на ова право. 

Од особена важност е детектирање на ситуациите кога овие права можат да бидат злоупотребени. За таа цел, неопходно е да се направи разграничување на слободата на изразување, говорот на омраза, навредата и клеветата како поими.

Во таа насока, говорот на омраза постои кога се понижува, омаловажува или пак, се навредува определено лице или група, при што се повредува неговиот интегритет и достоинство. Говорот на омраза може да биде причина за поттикнување на дискриминација или пак самиот тој да се подразбере како дискриминација. Дотолку повеќе, може да предизвика насилство. Со него се повредуваат принципот на еднаквост и недискриминација кон кои цели секое современо демократско општество. 

Според Законот за граѓанска одговорност за навреда и клевета, навредата постои тогаш кога лицето со намера да омаловажи, со изјава, однесување, објавување или на друг начин ќе изрази за друг понижувачко мислење, со кое се повредува честа и угледот на тоа лице. Клеветата постои кога едно лице за друго лице со намера да наштети на неговата чест и углед, пред трето лице изнесува или пронесува невистинити факти што се штетни за честа и угледот на другото лице, а знае или е должен и може да знае дека се невистинити .

Оттука може да се подвлече дека со навредата и клеветата се наштетува на општествениот статус и угледот на лицето, додека говорот на омраза е насочен кон понижување на лицето поради некоја негова карактеристика. Во секој случај, со говорот на омраза, навредата и клеветата се пречекорува слободата на изразување и не смеат да се оправдаат преку оваа слобода. 

Генерално во општеството, а и конкретно во рамките на академската заедница, овие појави не се и не можат да претставуваат причина за прогрес. Студентите треба да бидат свесни кога можат да го кажат своето мислење и да го подигнат гласот, но тоа мора да биде направено единствено преку конструктивна критика. За да ги почувствуваме придобивките од слободата на изразување, мора да внимаваме да не ја пречекориме. 

 

E drejta e shprehjes së lirë paraqitet në gjeneratën e parë të të drejtave të njeriut dhe si e tillë është esenciale në procesin e realizimit të të drejtave të tjera të garantuara në shoqërinë moderne demokratike.  Çdo individ në sistemin modern mund të shprehë mendimin e vet, të pranojë dhe të transferojë informacione por, gjithashtu duhet edhe të vendosen edhe kufizime përkatëse në mënyrë që të evitohet radikalizimi i kësaj të drejtë dhe transformimit të saj në dukuri krejtësisht të kundërt.  

Kjo e drejtë është një nga garancitë themelore për tolerancë, shoqëri pluraliste dhe të hapur.   E njëjta është e garantuar me akte juridike ndërkombëtare si Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut, Pakti Ndërkombëtar për Të Drejta të Qytetarëve dhe të Drejta Politike, Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe akte të tjera.  

Në BE, liria e shprehjes paraqet të drejtë themelore të çdo njeriu. Për ne, me rëndësi të veçantë është Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, për shkak se parashikon mekanizma gjyqësore për mbrojtjen e të drejtave.  Në lidhje me rëndësinë e lirisë së shprehjes, me rëndësi është neni 10 i Konventës në të cilin mbrohet liria e mbrojtjes, por përkufizohen edhe kushtet për kufizimin e saj.

Liria e shprehjes në teori shqyrtohet si lidhje i më shumë të drejtave, ndërsa qasje të këtillë ka edhe Kushtetuta e RMV-së. Përkatësisht, duke analizuar nenin 16 të Kushtetutës mund të vërehen garanci të cilat kanë të bëjnë me lirinë e shprehjes së individit, ashtu edhe garanci për lirinë e informimit publik dhe mediave.  Garancitë të cilat kanë të bëjnë me individin para së gjithash, janë e drejta e mendimit, vetëdija dhe bindja, e drejta e fjalës dhe paraqitjes publike, qasje e lire drejt informatave, liria e pranimit dhe transferimit të informacioneve, e drejta e përgjigjes dhe korrigjim në mjetet për informim publik,  si dhe ndalim për censurë.  

Paramendimi kryesor i lirisë së shprehjes është të sigurojë pluralizëm dhe këmbim të deve dhe në këtë mënyrë të realizohen vlerat themelore demokratike.  Së këndejmi, me rëndësi të madhe është vendosja e kufizimeve përkatëse që të parandalohet keqpërdorimi i saj.

Sepse Kushtetuta parimisht e rregullon këtë të drejtë, është punuar me detaje në dispozita përkatëse ligjore.  Në këtë drejtim, në Ligjin për arsimin e lartë e drejta e shprehjes së lirë kryesisht është shprehur përmes të drejtës së shprehjes së lirë të mendimeve dhe qëndrimeve gjatë mësimit dhe aktiviteteve të tjera të institucionit të arsimit të lartë dhe e drejta për shprehjen e cilësisë (vlerësimit) të mësimit dhe mësimdhënësve.  

Kjo nënkupton se studentët gjatë ligjëratave kanë të drejtë lirshëm të shprehin mendimin e tyre, ndërsa në këtë mënyrë këmbehen ide dhe afirmohet liria akademike e cila përfshin lirinë e shprehjes, kultivimin dhe inkurajimin e mendimit kritik dhe vetëdijes të anëtarët e komunitetit akademik.  Mirëpo, interpretimi ekstensiv i kësaj të drejte shumë lehtë mund të rezultojë me keqpërdorimin e saj, kështu që duhet të vendosen edhe kufizime përkatëse, përkatësisht të ngrihet vetëdija deri në shkallë që të kuptohet çfarë nënkupton e drejta  e shprehjes së lirë dhe kur e njëjta është tejkaluar.

Studentët kanë të drejtë të prononcohen për cilësinë e mësimit dhe mësimdhënësve. Kjo mund të bëhet përmes formave të ndryshme siç janë anketa, evaluime dhe ngjashëm. Por edhe këtu mund të shihet se shumë lehtë mund të cenohet kjo e drejtë. 

Me rëndësi të madhe është detektimi i situatave kur këto të drejta mund të keqpërdoren.  Për këtë qëllim, duhet të bëhet dallimi i lirisë së shprehjes, fjalës së urrejtjes, ofendimit dhe shpifjes si nocione.

Në këtë drejtim, fjala e urrejtjes ekziston kur ofendohet, nënçmohet ose fyhet person ose grup i caktuar, gjatë çka lëndohet integriteti dhe dinjiteti i tij. Fjala e urrejtjes mund të jetë shkak për inkurajimin e diskriminimit ose po vetë ai të nënkuptohet si diskriminim.  Aq më tepër, që mund të shkaktojë dhunë. Me të, lëndohet parimi i barazisë dhe jo diskriminimit qëllime ndaj të cilave synon çdo shoqëri moderne demokratike.  

Në bazë të Ligjit për përgjegjësi civile për ofendim dhe shpifje, ofendimi ekziston atëherë kur personi me qëllim të nënçmojë, me deklaratë, sjellje, publikim ose mënyrë tjetër shpreh mendim ofendues për dikë tjetër, me çka cenon nderin dhe reputacionin e atij personi.  Shpifja ekziston kur një person për person tjetër me qëllim të dëmtojë nderin dhe reputacionin e tij, para personit të tretë shpreh dhe paraqet fakte të pavërteta që janë të dëmshme për nderin dhe reputacionin e personit tjetër, ndërsa e di ose është i obliguar dhe mund të dijë se janë të pavërteta. 

Së këndejmi mund të thuhet se me ofendimin dhe shpifjen dëmtohet edhe statusi shoqëror i reputacionit të personit, ndërsa fjala e urrejtjes i drejtohet nënçmimit të personit për shkak të ndonjë karakteristike të tij. Në çdo rast, me fjalën e urrejtjes, ofendimin dhe shpifjen shkelet liria e shprehjes dhe nuk guxojnë të arsyetohen përmes kësaj lirie.  

Në përgjithësi në shoqëri, ndërsa konkretisht edhe në kuadër të komunitetit akademik, këto dukuri nuk janë dhe nuk mund të paraqesin shkak për progres. Studentët duhet të jenë të vetëdijshëm kur mund të thonë mendimin e tyre dhe të ngrenë zërin, por kjo duhet bërë thjesht nëpërmjet kritikës konstruktive.  Për të ndjerë përfitimet e lirisë së shprehjes, duhet të kemi kujdes mos e tejkalojmë të njëjtën.