Правото на слободно изразување е суштествена основа на демократското општество. Неможноста на државата ова право да го ограничи, без „оправдана причина“ е показател за степенот на демократската зрелост на едно општество. Правото на слободно изразување е гарантирано со низа меѓународни правни акти, кои нашата земја ги има ратификувано, што значи презела обврска за почитување, гарантирање и заштита на правото на слобода на изразување. Но, да ги ставиме на страна за момент обврските на државата за почитување на ова право. Гласно размислувам со вас, можеме ли самите да го направиме нашето општество подобро место за живеење, без исклучок, со тоа што меѓусебно ќе ги почитуваме нашите права? Можеме ли при уживањето на својата слобода на изразување да се воздржиме од изјави со кои свесно и/или намерно ја нарушуваме честа и угледот или приватноста на другите индивидуи?  Свесни сме дека слободното изразување е моќна алатка во „дигиталниот свет“ која (не)често е злоупотребена и искористена да се поттикне насилство, да се шири омраза и може да наштети на приватноста и безбедноста. Оттука, во оваа колумна ќе се обидам да ви пренесам дел од моите ставови и размислувања како млад човек, а кои успеав да ги стекнам искуствено, и притоа нема да се задржувам на законите, декларациите, дефинициите и сл.

Една индивидуа која слободно се изразува во „дигиталниот свет“ (т.н. се изразува онлајн) неопходно е да знае да  дејствува на интернет, за да не ги загрози правата на другите. Сепак, реалноста е дека има многу луѓе кои се наоѓаат во „дигиталниот јаз”, односно кои ги немаат потребните дигитални вештини и знаења за дејствување на интернет, и со самото тоа тие се оставени на маргините на случувањата и развојот на едно општество. Интернетот, а особено социјалните мрежи, се многу моќна алатка за сеопшта комуникација и размена на идеи и информации, но доколку се злоупотребат или се користат за манипулативни цели, самите може да станат опасно тло за ширење на дезинформации, говор на омраза и прекршување на правата на одредени индивидуи или заедници, сајбер криминал и злоставување на интернет. Со самото забрзување на дигитализацијата и пристапот до интернет, економски помоќните добија пристап до дигитални уреди, без претходно да „исполнат предуслов“ со докажување на степенот на своето предзнаење и стекнатите вештини за нивно правилно и етичко користење. Оттука, како што претходно наведов, користењето на дигиталните уреди и изразувањето онлајн може да претставува потенцијална закана за друга индивидуа, односно за општеството. За да се надмине овој предизвик и интернетот да стане место за здрава дискусија, аргументирано говорење и слободно изразување, треба да се вложува во зајакнување на капацитетите на сите лица во областа на дигитално граѓанство кое како клучен елемент ја има дигиталната писменост. Дигиталната писменост опфаќа стекнати знаења и вештини за одговорно користење на новите технологии и разбирање на последиците од погрешно користење на истите, сè со цел со помош на дигиталното граѓанство да се унапредат можностите за активно вклучување на граѓаните во процесите на донесување одлуки и градење политики на сите нивоа, а тоа да влијае на унапредувањето на човековите права. Сепак треба да бидеме свесни дека за ваква реформа е потребен стратешки пристап од сите засегнати страни со јасно одредени цели, активности и поделба на улоги и одговорности, како и одредување на механизми за следење и евалуација на тие напори.

Да повториме, едно човеково право се ограничува, во моментот кога со практикување на тоа право ќе навлезете во туѓо друго право. Истото важи и за правото на слобода на изразување, кое не е апсолутно, и кое во практиката во голема мера може да се злоупотребува, посебно на интернет, многу често за покренување на политички манипулации, ширење на лажни вести и повикување на насилство врз индивидуи или заедници врз основа на полова, родова, етничка, расна, социјална, економска, сексуална, религиска и други основи кои се земаат за основи за дискриминација. Ширењето на дезинформации како еден од предизвиците кај слободата на изразување, на пример, има многу поголем ефект онлајн, бидејќи се шират масовно, што доведува за кусо време, експресно брзо до луѓето да дојдат погрешни информации, што влијае на објективноста и можноста да изградат сопствено мислење и став, засновани на вистински факти.

Ова право, иако ви ја гарантира слободата да го изразите вашето мислење во различен формат (текст, слика, инсталација, анимација, видео, итн.), треба да се има на ум дека на интернет секој искажан став се шири многу брзо и во голем број случаи поправањето на штетата и одбегнувањето на негативните последици е скоро невозможно. Меѓутоа, тоа што ова право не е апсолутно, не значи дека изразувањето  треба да подлежи на цензура, доколку со него не се прекршуваат нечии права и слободи, затоа што евентуалната цензура ја нарушува демократијата на едно општество. Користењето на правото за слободно изразување онлајн и офлајн за здрава и конструктивна дебата со издржани агрументи поткрепени со факти и без омаловажување на соговорникот е правилниот начин за уживање на ова право и разговарање на различни теми од јавен интерес.

За крај, сметам дека доколку се работи на информираноста и едукацијата кај луѓето за успешно „престојување” во „дигиталниот свет”, т.е. да им се овозможи на луѓето да се стекнат со основните дигитални вештини, знаења и свесност, кои покрај тоа што ќе им обезбедат слободно да маневрираат со и да користат разни дигитални алатки и платформи за слободно изразување онлајн, ќе им се обезбеди и можност да знаат да се грижат за својата сајбер безбедност и да препознаваат лажни вести. Со самото  тоа, тие ќе бидат самосвесни да не шират дезинформации како дел од своето право за слободно изразување и ќе можат да го користат ова право без притоа да загрозуваат туѓо.

 

E drejta për shprehje të lirë është bazë esenciale e shoqërisë demokratike.  Pamundësia e shtetit ta kufizojë këtë të drejtë, pa “shkak të arsyetuar” është indikator për shkallën e pjekurisë demokratike të një shoqërie.  E drejta për shprehje të lirë është garantuar me një sërë akte juridike, të cilat vend jonë i ka ratifikuar, që do të thotë se ka ndërmarrë obligim për respektimin, garantimin dhe mbrojtjen e të drejtës së shprehjes së lirë.  Por, ti lëmë anash për moment obligimet e shtetit për respektimin e kësaj të drejte.  Mendoj zëshëm me ju, a mundemi vetë ta bëjmë shoqërinë tone vend më të mirë për të jetuar, pa përjashtim, me atë që ndërmjet vete do t’i respektojmë të drejtat tona? A mundemi gjatë gëzimit të lirisë sonë për shprehje të përmbahemi nga deklarata me të cilat me ose pa vetëdije e rrënojmë edhe reputacionin ose privatësinë e individëve të tjerë?  Jemi të vetëdijshëm se shprehja e mjetit të fuqishëm në “botën digjitale” i cili (jo) shpesh keqpërdoret dhe përdoret të nxitet dhuna, të përhapet urrejtja dhe mund të dëmtojë privatësinë dhe sigurinë.  Së këndejmi në këtë shkrim do të përpiqem t’ju paraqes një pjesë të qëndrimeve të mija dhe mendimeve si njeri i ri, ndërsa të cilat i fitova nga përvoja, dhe gjatë kësaj nuk do të flas për ligjet, deklaracionet, përkufizimet etj.

Një individ që lirisht shprehet në “botën digjitale” (shprehet online) duhet të dijë si të verojë në internet, që të mos i rrezikojë të drejtat e të tjerëve. Megjithatë, realiteti është se ka shumë njerëz që gjenden në “hendekun digjital”, përkatësisht të cilët nuk i kanë shkathtësitë e nevojshme digjitale dhe njohuritë për veprim në internet dhe me vetë këtë ata janë lënë në margjinat e ngjarjeve dhe zhvillimin e një shoqërie.  Interneti dhe në veçanti rrjetet sociale, janë mjet shumë i fuqishëm për komunikim të përgjithshëm dhe këmbim të ideve dhe informacioneve, por nëse keqpërdoren ose përdoren për qëllime manipulative, vetë mund të bëhen truall i rrezikshëm për përhapjen e dezinformatave, fjalën e urrejtjes dhe shkeljen e të drejtave të individëve ose komuniteteve të caktuara, sajber krimi dhe keqpërdormi në internet.  Me vetë shpejtimin e digjitalizimit dhe qasjes në internet, më të fuqishmit ekonomikisht fituan qasje në pajisje digjitale, pa u plotësuar paraprakisht “parakushti” për vërtetimin e shkallës së para njohurisë së tij dhe shkathtësive të ftuara për përdorimin e tyre të drejtë dhe etik. Së këndejmi, siç thashë paraprakisht, përdorimi i pajisjeve digjitale dhe online shprehja mund të paraqesin kërcënim potencial për individ tjetër, përkatësisht për shoqërinë.  Me qëllim të tejkalohet kjo sfidë dhe interneti të bëhet vend për diskutim të shëndetshëm, fjalim të argumentuar dhe shprehje të lirë, duhet të investohet në përforcimin e kapaciteteve të të gjithë personave në fushën e shoqërisë digjitale e cila si element kryesor e ka edukimin digjital.  Edukimi digjital përfshin njohuritë dhe shkathtësitë e fituara për përdorim me përgjegjësi të teknologjive të reja dhe kuptimin e pasojave nga përdorimi i gabuar i tyre, gjithnjë me qëllim me ndihmën e shoqërisë digjitale të avancohen mundësitë për përfshirjen aktive të qytetarëve në proceset e vendimmarrjes dhe ndërtimit të politikave në të gjitha nivelet, ndërsa kjo ndikon në avancimin e të drejtave të qytetarëve.  Megjithatë duhet të jemi të vetëdijshëm se për reformën e tillë duhet qasje strategjike nga të gjitha palët e interesuara me qëllime, aktivitete qartë të përcaktuara dhe ndarjen e roleve dhe përgjegjësive, si dhe përcaktimin e mekanizmave për monitorimin e atyre përpjekjeve.

Të përsërisim, një e drejtë e njeriut kufizohet, në momentin kur praktikimi i asaj të drejte do të ndërhyjë në të drejtën e tjetrit. E njëjta vlen edhe për të drejtën e lirisë së shprehjes, e cila nuk është absolute, dhe e cila në praktikë në masë të madhe mund të keqpërdoret, në veçanti në internet, shumë shpesh për inicimin e manipulimeve politike, përhapjen e lajmeve të rrejshme dhe thirrjen për dhunë mbi individë ose komunitete në bazë të gjinisë, seksit, etnisë, racës, bazës sociale, ekonomike, seksuale, religjioze dhe baza të tjera të cilat merren parasysh për diskriminim.  Përhapja e dezinformatave si një nga sfidat te liria e shprehjes, për shembull, ka efekt shumë më të madh online, sepse përhapen në mënyrë masive, që rezulton për kohë të shkurtë, në mënyrë ekspres te njerëzit të arrijnë informacione të gabuara, që ndikon mbi objektivitetin dhe mundësinë të ndërtojnë mendime dhe qëndrime të veta, të bazuara mbi fakte të vërteta. 

Kjo e drejtë edhe pse jua garanton lirinë të shprehni mendimin tuaj në format të ndryshëm (tekst, fotografi, instalime, animacion, video etj.) duhet të kihet parasysh se në internet çdo qëndrim i shprehur përhapet shumë më shpejtë dhe në numër të madh të rasteve korrigjimi i gabimit dhe evitimi i pasojave negative është pothuajse i pamundur.  Mirëpo, ajo që kjo e drejtë nuk është absolute, nuk do të thotë se shprehja duhet t’i nënshtrohet censurës, nëse me të nuk shkelen të drejtat dhe liritë e dikujt, sepse censura eventuale e rrezikon demokracinë e një shoqërie.  Përdorimi i të drejtës për shprehje të lirë online dhe ofline për debat të shëndetshëm dhe konstruktiv me argumente të qëndrueshme të mbështetura me fakte dhe me nënçmime me bashkëbiseduesin është mënyra e duhur për gëzimin e kësaj të drejtë dhe bisedimi në tema të ndryshme me interes publik. 

Për fund, konsideroj se nëse punohet në drejtim të informimit dhe edukimit te njerëzit për “qëndrimin” e suksesshëm në “botën digjitale”, përkatësisht tu mundësojë njerëzve të fitojnë shkathtësi themelore digjitale, dije dhe vetëdije, të cilat përpos asaj se do tu sigurojnë lirshëm të manovrojnë me dhe të përdorin mjete të ndryshme digjitale dhe platforma për shprehje të lirë online, do tu mundësohet të dinë të kujdesen për sajber sigurinë dhe të dinë të njohin lajmet e rrejshme.  Me vetë këtë, ata do të jenë të vetëdijshëm të mos përhapin dezinformata si pjesë e të drejtës së tyre për lirinë e shprehjes dhe do të mund të përdorin këtë të drejtë gjatë kësaj pa rrezikuar të drejtën e tjetrit.